DEHB’nin olumlu yönleri olabilir mi?
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) nedenini tam olarak bilmediğimiz şekilde artıyor. Yapılan çalışmalarında DEHB’nin sıklığı çocuk ve ergenlerde %10, erişkinlerde ise %3 olarak bildirilmektedir (Ayano ve ark. 2023). DEHB sıklığı bütün yaş gruplarında artış gösterse de önceyle karşılaştırıldığında genç erişkinlerde dramatik şekilde artmaktadır. Öncesinde erişkinlerdeki sıklığı tüm dünyada %2.5 olarak bildirilirken son yapılan meta-analizde %3 olarak bildirilmiştir. Yakın zamanda Amerika’da medikal kayıtları inceleyen çalışmada 2007 ile 2016 yılları arasında erişkinlerde DEHB sıklığı %123 oranında arttığı görülmüştür. İngilterede yapılan diğer bir çalışmada ise 18-29 yaşları arasında DEHB ilaçlarının reçete edilmesi son 10 yılda 50 kat arttığı bildirilmiştir.
DEHB sıklığındaki artışların ana sebebi tam halen olarak bilinmiyor. Alanda önde gelen isimler bu artışın özellikle farkındalığın artışıyla doğru orantılı olduğunu savunuyor. Diğer psikiyatrik rahatsızlıkların aksine DEHB’ye sahip olmanın bazı avantajları (ödevler, sınavlar, iş yükünün azalması gibi) bulunmakta.
Bu verilerden sonra kliniğimde ailelerden en çok aldığım “İleride ne olur? DEHB çocuğumun hayatını nasıl etkiler” sorularının cevaplarını yazmak istiyorum. Fakat bugün sadece DEHB’nin olumlu yönlerinden bahsetmek istiyorum. Bir çok aile çocuklarının DEHB olduğunu öğrendiğinde hayal kırıklıklarına uğruyor. Diğer uzmanların paylaşımlarını gördüklerinde (ileride madde bağımlılığı, riskli davranışlar gibi) bu hayal kırıklıklarının yerini endişe almaya başlıyor. Evet DEHB’nin çocuk ve ailelerin hayatlarında bazı risklerin artmasına sebep olabiliyor, fakat unutulmamalıdır ki DEHB’nin çocuklar üzerinde olumlu etkileri de olabiliyor. Siz anne ve babalarda bu farklılığı avantaja çevirebilirsiniz. Bunu yapmak için öncelikle yaşanılan zorlukların ve olası olumlu yönlerin farkında olunması gerekir.
DEHB’nin çocuk ve ailelere olan olumlu etkileri ilgili yapılmış çalışma neredeyse yok. Bu yüzden öncelikle erişkinlerle yapılmış yeni yayınlan çalışmadan bahsedeceğim, sonrasında DEHB’nin çocuklar üzerindeki olumlu etkilerinden bahsederek yazımı sonlandıracağım.
İlk önce erişkinlerin DEHB ile ilgili olumlu yönlerinin araştırıldığı çalışma ile başlayalım. Nordby ve arkadaşlarının 62 erişkin DEHB’li bireyle yaptığı çalışmada, DEHB’ye sahip olmanın olumlu yönleri olarak neleri deneyimliyorsunuz?(Katılımcılara yanıtlarını yazmalarına yardımcı olmak için DEHB’ye sahip olmanın olumlu yönleri olup olmadığı, DEHB’nin yararlı bilgi veya deneyimler sağlayıp sağlamadığı ve DEHB’nin takdir ettikleri biriyle bağlantı kurmalarına yardımcı olup olmadığı gibi ek yönlendirici sorular verilmiştir.)açık sorusuyla DEHB’nin hayatlarındaki pozitif yönleri belirtmeleri istenmiş. Elde edilen verilerle birlikte tematik analiz yöntemiyle analiz edilmiş ve olumlu sonuçlar 4 alt parametre altında toplanmış. Bunlar:
1) DEHB özelliklerinin çifte etkisi:
- DEHB’nin hiperaktivite ve dürtüsellik gibi temel özelliklerinin birçok katılımcı tarafından hem olumlu hem de olumsuz etkileri olduğu bildirilmiştir.
- Bu özellikler bazı durumlarda avantajlı ve faydalı olabilirken bazı durumlarda da sorun yaratabilmektedir.
2) Sıra dışı zihin:
- Katılımcılar, DEHB’ye sahip olmanın olumlu yönleri olarak alışılmadık düşünce ve davranışları deneyimlediklerini bildirmişlerdir.
- Bunlar arasında yaratıcı olmak, yeni fikirlere sahip olmak, olayları farklı bir perspektiften görmek ve çözüm bulma konusunda iyi olmak yer almaktadır.
- Ancak, kişinin sosyokültürel çevresindeki sosyal bağlam ve beklentiler bazen bu güçlü yönlerin kullanılmasını engelleyebilmektedir.
3) Yeni deneyimlerin peşinde koşmak:
- Birçok katılımcı DEHB’nin olumlu bir yönünü yeni deneyimler arama dürtüsü olarak tanımlamıştır.
- Bu, faydalı bir özellik olarak görülen yeni şeyler denemeye yönelik bir merak ve isteklilik olarak ortaya çıkabilir.
4) Esneklik ve büyüme:
- Katılımcılar DEHB ile yaşamanın olumlu sonuçları olarak dayanıklılık (rezilyans) ve kişisel gelişim bildirmişlerdir.
- Zorluklara rağmen, DEHB’li bireyler durumlarıyla başa çıkmada kararlılık göstermiş ve zaman içinde kişisel gelişim sergilemişlerdir.
Bu çalışma bizlere DEHB özelliklerinin, bireylerin yaşadığı ortama bağlı olarak hem olumlu hem de zorlayıcı etkileri olduğunu göstermiştir. Yukarıda da bahsettiğim gibi çocuk ve ergenlerle ilgili bu konuda yapılmış çalışma yok. Bu yüzden çocuk ve ergen psikiyatristi olarak kendi gözlemlerimi paylaşacağım. Bu zamana kadar bir çok DEHB’li çocuk ve gençle çalıştım ve çalışmaya devam ediyorum. Bu süreçte DEHB’li çocukların yaşıtlarına göre daha yaratıcı (genellikle kalıpların dışında düşünerek ve sorunlara yenilikçi çözümler üretebiliyorlar), oldukça tutkulu (özellikle ilgilendikleri konularda çok hevesliler), enerjik (bazen zorlayıcı olsa da 😊, sportda oldukça yetenekliler) ve empatik (ilişkilerinde bazı zamanlar zorluk yaşasalarda arkadaşlarının duygularına karşı duyarlılar) olduklarını gözlemledim.
Gördüğünüz gibi DEHB’ye eşlik eden bir çok problem olsa da olumlu yönleri de bulunmakta. Bu yüzden aileler yaşadıkları zorluklar kadar DEHB’nin olumlu taraflarını da görmeleri gerekmekte. Nordby ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada gösterdiği gibi DEHB’deki farklılıkların olumlu ya da olumsuz olarak yorumlanması biraz da bağlama ve çevreye bağlı. Aileler bu konuda çocuklarının zorluklarını ve güçlü yanlarını iyi değerlendirmeli ve çocuklarına uygun çevre sağlamaları oldukça önemlidir.
Bu konuda DEHB’li bireylerin ve DEHB’li çocuğa sahip ailelerin DEHB’nin olumlu yönlerini yorumlarda paylaşabilirlerse diğer aileler için de rehber olabilir.
Eğer DEHB hakkında yazdığım diğer yazılara göz atmak isterseniz:
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ve Ders Sırasında Çizim ve Karalama
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) için Farkında Ebeveynlik